Ceo tekst rada:
Zbornik radova Pravnog fakulteta, Novi Sad
2024, vol. LVIII, br. 3, str.645-658
jezik rada: engleski
Pregledni rad
udk:347.952.4:347.23 (497.54)
doi:10.5937/zrpfns58-46664
Autor:
Miro Gardaš
Josip Juraj Strossmayer Univerzitet u Osijeku
Pravni fakultet u Osijek
mgardas@pravos.hr
ORCID ID: 0009-0003-1660-9320
Marko Repić
Opštinsko kazneno državno odvjetništvo Zagreb
m_repic@hotmail.com
ORCID ID: 0009-0005-6647-6612
Sažetak:
U prvim decenijama 20. vijeka u Slavoniji je postojalo nekoliko velikih posjeda koji su pripadali plemićkim porodicama i djelovali pod njihovom upravom, ili su dijelovi ovih posjeda davani u zakup privrednim subjektima koji su ih koristili. Neka velika imanja pokrivala su ogromne površine šuma i poljoprivrednog zemljišta, donoseći značajan prihod.
Postojalo je i nekoliko manjih privrednih subjekata koji su značajno doprinijeli ekonomskom prosperitetu Slavonije.
Posle Drugog svetskog rata sva ova imanja su oduzeta prethodnim vlasnicima i preneta u državno vlasništvo. U ovom procesu je vođen sudski postupak, a pored ostalih kazni, izrečena je i obavezna konfiskacija celokupne imovine.
Glavna optužba protiv vlasnika ovih privrednih subjekata bila je navodna saradnja sa neprijateljem, iako su svoju redovnu privrednu delatnost obavljali tek tokom Drugog svetskog rata. Na primjerima pojedinih slavonskih plemićkih porodica ilustrovaćemo kako se ovaj proces odvijao u svakodnevnoj sudskoj praksi. Ovim razvojem, Osijek je u prvim decenijama 20. veka nastao kao snažno privredno središte u kome su se nalazili neki od najznačajnijih privrednih subjekata.
Arhivski izvori Državnog arhiva u Osijeku sadrže dokumente iz više arhivskih zbirki koji daju uvid u sudske postupke vođene nakon Drugog svetskog rata. Ovi dokumenti pokazuju da je imovina oduzeta pojedincima i njihovim porodicama koji su bili na visokim položajima u režimu Nezavisne Države Hrvatske (NDH) i sarađivali sa nemačkom vojskom. Međutim, imovina je oduzeta i od mnogih porodica čiji je jedini zločin bio nastavak rada fabrika, radionica i poljoprivrednih imanja tokom rata.
Arhivska građa korišćena u pisanju ovog rada je prvenstveno iz sledećih arhivskih zbirki: Okružnog suda u Osijeku, Županijskog suda u Osijeku i Suda za zaštitu narodne časti Hrvata i Srba u Hrvatskoj. Praznine u materijalima sudskog postupka dopunjene su podacima iz drugih arhivskih zbirki pohranjenih u Državnom arhivu u Osijeku.
Posebno je uočljivo da su tužbe za „saradnju sa okupatorom” podnete ne samo protiv Nemaca i Hrvata koji su posedovali velika imanja, fabrike ili radionice, već i protiv Srba i Jevreja čije su fabrike i zanati nastavili da rade i tokom Drugog svetskog rata. Ironično, takav postupak je pokrenut i protiv Jevreja koji su tokom rata poslani u koncentracione logore, gde su stradali. Njihove fabrike i radionice vlasti NDH su nacionalizovali i prodali drugima ili predali poverenicima na upravljanje. Međutim, kako vlasti posle Drugog svetskog rata nisu priznavale nikakve sporazume ili ugovore sklopljene u periodu NDH, podnele su tužbu za „saradnju sa okupatorom“ protiv prethodnih vlasnika, koje su te vlasti zatvorile ili ubile.
U svim ovim postupcima, pored ostalih kazni, izrečena je konfiskacija celokupne imovine. Kazne su se kretale od smrti i zatvora do zanemarljivog broja kazni koje su uključivale gubitak nacionalne časti ili kratkoročne uslovne kazne, koje su uvek bile kombinovane sa konfiskacijom celokupne imovine, koja je u nekim slučajevima bila velika.
Ova arhivska građa postala je posebno aktuelna kada je u Hrvatskoj počeo vraćanje oduzete imovine.
Ključne reči:
konfiskacija, saradnja sa okupatorom, Drugi svetski rat, nacionalizacija, sudski postupak