Ceo tekst rada:
Zbornik radova Pravnog fakulteta, Novi Sad
2006, vol. XL, br. 1, str. 221-248
jezik rada: srpski
Originalni naučni rad
udk: 342(497.11)
interdoi: 10.5937/zrpfns40-0012
Autor:
Dr Pavle Jovanović, redovni profesor
Univerzitet u Novom Sadu
Pravni fakultet u Novom Sadu
Sažetak:
Ovaj istorijsko/komparativni rad podeljen je na četi-ri dela. U prvom delu autor razmatra opšti odnos konstitucije i demokratije, ističući da iako ustav nije uvek temelj demokratije, de-mokratije nema bez ustava. U modernim uslovima održiva je samo kon-stitucionalna demokratija. Objašnjenje te veze načelno je jednostavno: ova demokratija i njene osnovne karakteristike u tesnoj su vezi sa mo-dernim društvenim, ekonomskim i političkim razvitkom. Prerastanje konstitucionalizma u konstitucionalnu demokratiju istorijski pos-matrano dugo traje i ona je sve do kraja prošlog veka na globalnom nivou pre izuzetak nego pravilo. Autor govori i o problemu difuzije kons-titucionalne demokratije, shvaćene kao skup kulturnih obrazaca.
U drugom delu autor daje pregled dvovekovnog ustavnog razvitka Srbije. Taj razvitak on deli na (1) razdoblje borbe za oslobođenje i uspos-tavljanje autonomne vlasti, (2), razdoblje konsolidacije Srbije kao samo-stalne države i konačno uspostavljanje ustavne demokratije, (3) razdoblje prve Jugoslavije (Kraljevine), (4) razdoblje druge Jugoslavije (avnojevske) i na kraju, razdoblje koje je počelo donošenjem važećeg Ustava Republike Srbije od 1990.
U trećem delu autor analizira ovaj razvitak sa stanovišta ev-ropskog i regionalnog iskustva i zaključuje da on u toj svetlosti deluje prirodno ili očekivano. Ovaj razvitak je išao, kao i u mnogim evropskim državama tog vremena, u pravcu razvitka nacionalne države. I pored povremenih zastoja i uzmicanja odvijao se u pravcu ograničavanja apso-lutističke vladavine. Njegova nestabilnost upućuje na socijalne i kul-turne osnove ove vladavine – koja je nikla u svojevrsnoj nacionalnoj i socijalnoj revoluciji. U drugoj polovini XIX veka ovaj razvitak je ispre-pleten sa naporima izgradnje nacionalne države i ostvarenja njenog (nacionalnog) programa. Srbija se i hronoloski uklapa u prvi „dugi“ ta-las demokratizacije, kao i u naredni, reverzibilni (kao deo proširene Kraljevine, SHS). Niz specifičnosti ovoga razvitka objašnjava regio-nalni položaj Srbije – ona pripada slabije razvijenom, perifernom delu Evrope. U kulturnom smislu veže se za istočno hrišćanstvo (pravoslav-lje), ali isto tako za svojevrsnu obnovu na ruševinama Osmanskog carst-va, u naročitoj dinamici tzv. Istočnog pitanja.
U četvrtom delu autor analizira vezu ove regionalne sheme i na-cionalizma koji je Srbiju obuzeo u drugoj polovini XIX veka. U tom vre-menu nacionalizam je bio od koristi u stvaranju jedinstvene nacije i nacionalne države. Međutim, nakon Prvog svjetskog rata, on je otežao suočavanje s novim tipom problema. Srbija, ili srpska politička elita, nije bila spremna za strpljivo traženje neophodnih ravnoteža u novoj zajednici, za politiku nagodbi i kompromisa, kad je već odbacila i po-misao na federalizaciju, i bezuslovno stala iza monarhije, ipak samo srpske. To se može lako pratiti na ustvnom razvitku nove države, Kra-ljevine SHS.
Uprkos monizmu komunističke vlasti, problemi heterogenosti i ravnoteže obeležili su i avnojevsku Jugoslaviju, sve do njenog raspada, početkom 90-ih. Ponovo će buknuti prigušeni nacionalizmi, što će Sr-biju odvesti u sukobe u kojima je poražena.
U nekoj vrsti epiloga autor ukazuje na različite odlike Ustava Republike Srbije od 1990, s kojim ponovo započinje faktički samostalni razvitak ove zemlje.
Ključne reči:
Ustav, ustavni razvitak, ograničavanje apsoluti-stičke vladavine, konstitucionalna demokratija, nacionalna država, nacionalizam, demokratizacija