Ceo tekst rada:
Zbornik radova Pravnog fakulteta, Novi Sad
2023, vol. LVII, br. 3, str. 659-686
jezik rada: srpski
Originalni naučni rad
udk: 347.55:347.922
doi:10.5937/zrpfns57-45194
Autor:
Bojan Pajtić
Univerzitet u Novom Sadu
Pravni fakultet u Novom Sadu
b.pajtic@pf.uns.ac.rs
ORCID ID: 0000-0001-7760-1873
Sažetak:
Sticanje bez osnova, odnosno neosnovano obogaćenje je u Zakonu o obligacionim odnosima veoma visoko pozicionirano kao jedan od izvora obligacija. Istraživanje uporednopravne literature (kako doktrinarnog tipa, tako i presuda nacionalnih sudova) ukazalo je na značajne razlike u odnosu prema ovom institutu kako između pravnih sistema kontinentalnog prava, tako i unutar onog korpusa država u kojima je dominantan takozvani common law sistem. U radu je izvršena podrobna analiza kako domaće, tako i uporednopravne literature i sudske prakse. Poseban akcenat je tokom istraživanja stavlјen na pozitivnopravna rešenja drugih, pre svega evropskih pravnih sistema. Analiza je obuhvatila kako one pravne poretke (francuski, nemački) koji na odlučujući način utiču na građanskopravne kodekse drugih zemalјa kontinentalnog prava, tako i one koji imaju presudan značaj u državama za koje je karakteristično precedentno pravo (Velika Britanija, Sjedinjene Američke Države). Izvršen je i osvrt na rešenja iz mađarskog pravnog sistema čiji uticaj na naše pravo nije ni približno toliko zamašan kao što je to slučaj sa pomenutim pravnim porecima, ali zbog sličnosti geneze građanskog prava u naše dve zemlјe u poslednjih stotinu godina izazivaju interesovanje.
Jedna od osnovnih razlika između kontinentalnog i anglosaksonskog prava ogleda se u tome što se kod ovog prvog centralno pitanje odnosi na to da li je bilo pravnog osnova da tuženi stekne neku korist, dok je u precedentnom pravu težište na pitanju da li tužilac ima osnova da zahteva restituciju. Sledstveno tome, u sistemima kontinentalnog prava, sud će, pre svega, naložiti povraćaj onoga što je tuženi neosnovano stekao, dok u „common law“ sistemima tužilac ima obavezu da prvo dokaže da ima pouzdan osnov za povraćaj. Pored toga što prepoznajemo razlike između dve grupe sistema, analizom dolazimo i do distinkcija unutar samih grupa. Primera radi, za razliku od francuskog prava, nemačko pravo, doduše, uz određene poteškoće, razrešava problem neosnovanog obogaćenja usled radnje trećeg lica.
Prema našem ZOO, kad je neki deo imovine jednog lica prešao na bilo koji način u imovinu drugog lica, a taj prelaz nema svoj osnov u nekom pravnom poslu ili u zakonu, sticalac je dužan da ga vrati, a kad to nije moguće – da naknadi vrednost postignutih koristi. Obaveza vraćanja, odnosno naknade vrednosti nastaje i kad se nešto primi s obzirom na osnov koji se nije ostvario ili koji je kasnije otpao. Obavezi vraćanja ne podležu ona dobra koja su data na ime izvršenja neke prirodne obaveze ili neke moralne ili društvene dužnosti, iznosi koji su isplaćeni iako je isplatilac znao da nije dužan da izvrši plaćanje, kao ni sredstva koja su, bez pravnog osnova, uplaćena na ime naknade štete zbog povrede tela, narušenja zdravlјa ili smrti, ukoliko je isplata izvršena savesnom pribaviocu. Pregled domaće sudske prakse osvetlio je širok spektar situacija u kojima može doći do pravno neosnovanog obogaćenja, odnosno do sticanja bez osnova. Iako govorimo o institutu koji je već dugo prisutan kao izvor obligacija u Zakonu o obligacionim odnosima, pojedine presude, koje su contra legem, pokazuju da u vezi sa ovom ustanovom postoje, još uvek, brojne nedoumice.
Ključne reči:
sticanje bez osnova, kvazikontrakt, kondikciona tužba.